Μερικές αλήθειες για την επανάσταση του 1821

Με αφορμή την επέτειο για την επανάσταση του 1821, κωδικοποιήσαμε μερικές αλήθειες σχετικά μ' αυτή, ξεκαθαρίζοντας τον μύθο από την ιστορία και αφήνοντας στην άκρη την κλασσική θεώρησή της αλλά και την υπερβολή ορισμένων "ερευνητών"...

 - Τελικά η επανάσταση του 1821 πότε ξεκίνησε;

Η επανάσταση τυο 1821 δεν ξεκίνησε στον κυρίως Ελλαδικό χώρο, αλλά στην Μολδοβλαχία, όπου υπήρχε ισχυρό ελληνικό στοιχείο και φιλελληνικές αρχές. Στις 22 Φεβρουαρίου 1821 ο Αλ. Υψηλάντης πέρασε τον Προύθο σημαίνοντας την έναρξη του αγώνα. Στο Ιάσιο ο Υψηλάντης κήρυξε επίσημα την επανάσταση και ο Γεωργάκης Ολύμπιος έσπευσε να ενωθεί μαζί του (26 Φεβρουαρίου). Στον έρανο που επακολούθησε συγκεντρώθηκε ποσό ενός εκατομμυρίου γροσίων, ενώ ο Καντακουζηνός ανέλαβε την αρχηγία του Ιερού Λόχου, που τον αποτέλεσαν 500 νέοι σπουδαστές. Στις 17 Μαρτίου ο Υψηλάντης ύψωσε την ελληνική σημαία στην πρωτεύουσα της Βλαχίας, το Βουκουρέστι· στο Γαλάτσι οι Έλληνες με επικεφαλής τον Καρπενησιώτη συγκρούστηκαν για πρώτη φορά με τους Τούρκους και κατόρθωσαν να διασπάσουν τις γραμμές τους. Στο Δραγατσάνι όμως ο Ιερός Λόχος συνετρίβη και στη μονή του Σέκου ο Γεωργάκης Ολύμπιος και οι συμπολεμιστές του ανατινάχτηκαν μαζί με την πυριτιδαποθήκη για να μην παραδοθούν. Στις 22 Μαρτίου αλώθηκε από επαναστάτες η Καλαμάτα. Η 25η Μαρτίου ορίστηκε η "επίσημη" έναρξη γιατί κατά την παράδοση ήταν η μέρα που κηρύχθηκε η επανάσταση στις περισσότερες περιοχές της (σημερινής) Ελλάδας.

- Τελικά η εκκλησία στήριξε την επανάσταση ή όχι;

Η απάντηση δεν είναι απλή. Αυτό που είναι γνωστό είναι ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε' επικεφαλής συνόδου αφόρισε τους επαναστάτες σε 2 περιπτώσεις τον Μάρτιο του 1821, κάτω από την πίεση του Σουλτάνου και υπό την απειλή για γενική σφαγή των Ελλήνων της Πόλης. Όμως ο τρόπος του 1ου αφορισμού (τοπικός για την Μολδοβλαχία) και η γενική γλώσσα (μιλώντας για το μέλλον της επανάστασης και όχι για ό,τι είχε ήδη γίνει) του 2ου, εξόργισαν τον Σουλτάνο που κήρυξε έκπτωτο τον Γρηγόριο και οδήγησε στο βασανισμό αυτού και άλλων αρχιερέων και τον απαγχονισμό τους. Αυτό όμως που δεν είναι γνωστό ότι τόσο η Φιλική Εταιρεία όσο και ο Δημήτριος Υψηλάντης ως πρώτος αρχηγός της Επανάστασης κινήθηκαν και μπόρεσαν να μαζέψουν χρήματα, έχοντας μαζί τους υποστηρικτικές επιστολές του Πατριάρχη. Από κει και πέρα σε τοπικό επίπεδο, υπήρξαν κάποιοι ιεράρχες που υποστήριξαν ένθερμα την επανάσταση (και πολέμησαν και οι ίδιοι), κάποιοι άλλοι που πρότειναν "φρόνηση" (και αναμονή ενός ρωσοτουρκικού πολέμου για την κήρυξή της) και κάποιοι άλλοι που ήταν κάθετα αντίθετοι. Στη συνέχεια βέβαια η εκκλησία αγκάλιασε την επανάσταση και την στήριξε ακόμα και όταν η επέλαση του Κιουταχή απείλησε να την εξαφανίσει.

- Ήταν ο λαός ενωμένος;

Σαφέστατα όχι. Η επανάσταση στηρίχθηκε σε λίγους, ενώ πολλοί προύχοντες και δημογέροντες θεωρούσαν την κήρυξή της καθαρή τρέλα. Αλλά και ο απλός λαός (αυτός που υπέφερε περισσότερο και είχε να χάσει τα λιγότερα) δεν φαινόταν ολοκληρωτικά πρόθυμος να στηρίξει το εγχείρημα. Ευτυχώς όμως για όλους μας, η στρατιωτική ευφυϊα σειράς οπλαρχηγών, η φιλοπατρία ορισμένων πλούσιων εμπόρων και πλοιοκτητών, η γενναιότητα των πρώτων μαχητών κι ένα έντονο φιλλεληνικό κίνημα σε Ευρώπη και Αμερική (που έφερε στην χώρα μας αξιωματικούς με εμπειρία σε πολέμους και μάχες στο πλάϊ των ελληνικών δυνάμεων) αλλά και η "ραθυμία" των Τούρκων που δεν συνειδητοποίησαν τη σοβαρότητα της κατάστασης, έδωσαν τις πρώτες επιτυχίες που ενίσχυσαν τον αγώνα (και μάζεψαν "κόσμο" - όπως γίνεται συνήθως στην χώρα μας). Βέβαια όταν ο Κιουταχής και ο Ιμπραήμ ξεκίνησαν την προσπάθεια ανακατάληψης της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας (εν μέσω εμφυλίου και ενδοελληνικών συγκρούσεων) πολλά χωριά και κωμοπόλεις "προσκύνησαν" και χρειάστηκε το δόγμα "φωτιά και τσεκούρι" για να ξαναέρθουν τα πράγματα στη "θέση τους".

- Οι αρχηγοί της επανάστασης ήταν τουλάχιστον ενωμένοι;

Δυστυχώς όχι. Μια καθαρή απόδειξη ότι στο ελληνικό έθνος υπάρχει συνέχεια είναι ο εμφύλιος πόλεμος (που έγινε σε δύο φάσεις μεταξύ του φθινοπώρου του 1823 και του Γενάρη 1825), σε αγαστή συνέχεια των πολλών εμφυλίων που έχουμε να επιδείξουμε ως έθνος (από τις διαμάχες του Τρωϊκού Πολέμου εως τον εμφύλιο του 1946-49). Οι δε ιστορικοί μιλώντας για τις σφαγές και τις λεηλασίες της 2ης φάσης του, αναφέρουν ότι ξεπερνούσαν αυτές που έκαναν οι Τούρκοι. Κλασσική απόδειξη ότι δε χρειαζόμαστε ξένους για να βγάλουμε τα μάτια μας - μπορούμε και μόνοι μας...Και όλα αυτά για να ξεκαθαριστεί το αν θα κυβερνούν την Ελλάδα ο Μαυροκορδάτος με τον Κουντουριώτη ή ο Κολοκοτρώνης με τον Ζαϊμη. Στην πραγματικότητα όμως κανείς τους δεν θα κυβερνούσε την χώρα - θα το έκαναν οι Άγγλοι και οι Ρώσοι για να υπερασπιστούν τα συμφέροντά τους...

- Ακούμε και διαβάζουμε πολλά. Τελικά η επανάσταση ήταν "παιδί του διαφωτισμού";

Η επανάσταση του 1821 δεν ήταν η πρώτη επανάσταση στον ελλαδικό χώρο. Προηγήθηκαν δεκάδες άλλες που απέτυχαν για διάφορους λόγους. Ο Ρήγας Φερραίος όντως εμπνευσμένος από τις αρχές του Διαφωτισμού εμπνεύστηκε μια Παν-βαλκανική επανάσταση ενάντια του Σουλτάνου, που θα οδηγούσε σε μια ένωση των Χριστιανικών λαών της Βαλκανικής και προσπάθησε να ενεργοποιήσει τους υπόδουλους της ευρύτερης περιοχής μας προς την κατεύθυνση αυτή - ξεκινώντας από τους πλούσιους Έλληνες ομογενείς (που θεωρούσε ότι θα ήταν πιο δεκτικοί προς την κατεύθυνση αυτή). Η αλήθεια όμως είναι ότι παρά το ότι ο Ρήγας στην αρχή υποστηρίχθηκε από ορισμένους επιφανείς Έλληνες, το τραγικό του τέλος (εκτελέστηκε το 1798) οδήγησε σε εγκατάλειψη του σχεδίου του αφού η προεργασία της επανάστασης έγινε σε διαφορετική βάση, μιας και στην πραγματικότητα ποτέ δεν υπήρξε ενδιαφέρον τόσο από ελληνικής πλευράς όσο και από των υπολοίπων λαών της Βαλκανικής για κάτι τέτοιο. Η επανάσταση ξεκίνησε και στηρίχθηκε σε καθαρά ελληνο-χριστιανικά ιδεώδη, με συνθήματα ενάντια στους Τούρκους και υπέρ της ελευθερίας. Και ο λόγος ήταν απλός: κάτι τέτοιο μόνο θα μπορούσε να μιλήσει στο λαό, αφού αυτό αφορούσε και την πλειοψηφία του. Το κύμα του φιλελληνισμού ακολούθησε και διογκώθηκε. Θα ήταν λάθος να πούμε ότι η ελληνική επανάσταση υποστηρίχθηκε όντας παιδί του διαφωτισμού, αφού οι φιλλέληνες που μας υποστήριξαν δεν ήταν ένα ομοιογενές σύνολο και κάτω από την ομπρέλα του όρου συνέρχονται φιλελεύθεροι, ουμανιστές, επαναστάτες βετεράνοι της Γαλλικής επανάστασης, οπορτουνιστές (που πίστευαν ότι σε μια ελεύθερη Ελλάδα οι ευκαιρίες γι' αυτούς θα ήταν μεγαλύτερες), ρομαντικοί, κλασσικιστές, φιλάνθρωποι, άνθρωποι που κινητοποιήθηκαν από τους Έλληνες του εξωτερικού (ή και από τους πρώτους φιλέλληνες όπως π.χ. τον Λόρδο Βύρωνα) και εκείνοι που πίστευαν ότι οι Έλληνες ως ομόθρησκοι των λαών της Ευρώπης άξιζαν καλύτερης τύχης απέναντι στους Μουσουλμάνους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που τους καταπίεζαν.

- Και τελικά...Λεφτά που βρήκαμε;

Τα πρώτα χρήματα καλύφθηκαν εκ των έσω - με δωρεές πλούσιων ομογενών, εμπόρων και πλοιοκτητών. Υπήρξαν πολλοί που πέθαναν στην "ψάθα" κυριολεκτικά αφού τα έδωσαν όλα στον αγώνα. Μετά οι ξένες δυνάμεις, αναγνωρίζοντας το νέο "Ελ Ντοράντο" που ανοιγόταν, έδωσαν το 1ο ληστρικό δάνειο σε μας (το οποίο διαχειρίστηκε αρχικά ο Μαυροκορδάτος), το οποίο είχε υψηλότατο επιτόκιο. Πιο συγκεκριμένα στις 2 Ιουνίου 1823 το Εκτελεστικό (Κυβέρνηση) εξουσιοδότησε τους Ιωάννη Ορλάνδο, Ανδρέα Ζαΐμη και Ανδρέα Λουριώτη να μεταβούν στο Λονδίνο και να συνάψουν δάνειο 4.000.000 ισπανικών ταλλήρων. Η επιτροπή καθυστέρησε να αναχωρήσει, λόγω έλλειψης χρημάτων για τα έξοδα του ταξιδιού, τα οποία κάλυψε με δάνειο ο Λόρδος Βύρων. Στις 26 Ιανουαρίου 1824, ο Ιωάννης Ορλάνδος και ο Ανδρέας Λουριώτης έφθασαν στην αγγλική πρωτεύουσα και ύστερα από έντονες διαπραγματεύσεις, στις οποίες πήραν μέρος και μέλη του Φιλελληνικού Κομιτάτου, συνομολόγησαν ένα δάνειο 800.000 λιρών με τον οίκο Λόφναν (9 Φεβρουαρίου 1824). Το δάνειο είχε τόκο 5%, προμήθεια 3%, ασφάλιστρα 1,5% και περίοδο αποπληρωμής 36 χρόνια. Ως εγγύηση για την αποπληρωμή του δανείου τέθηκαν από ελληνικής πλευράς τα δημόσια κτήματα και όλα τα δημόσια έσοδα.Όμως, το ποσό που έφθασε στην επαναστατική διοίκηση ήταν μόλις 298.000 λίρες, αφού το παραχωρούμενο δάνειο είχε οριστεί στο 59% του ονομαστικού (472.000 λίρες) και από αυτό παρακρατήθηκαν 80.000 ως προκαταβολή τόκων δύο ετών, 16.000 για χρεολύσια, 2.000 ως προμήθεια και άλλες δαπάνες.

Μεγάλη ευθύνη για τους δυσμενείς όρους σύναψης του δανείου είχαν και οι δύο διαπραγματευτές, ο γιαννιώτης πολιτικός Ανδρέας Λουριώτης και ο σπετσιώτης πλοιοκτήτης Ιωάννης Ορλάνδος, οι οποίοι σπατάλησαν μεγάλα ποσά στο Λονδίνο, ζώντας πολυτελώς, σε αντίθεση με τους αγωνιστές, που πολεμούσαν με μεγάλες στερήσεις.

Στις 31 Ιουλίου 1824, το Βουλευτικό αποφασίζει τη σύναψη και νέου δανείου, λίγες εβδομάδες μετά την καταστροφή της Κάσου και των Ψαρών κι ενώ η Επανάσταση βρίσκεται σε κρίσιμο στάδιο. Το δεύτερο δάνειο ανέλαβε ο τραπεζιτικός οίκος των αδελφών Ρικάρδο με ονομαστικό κεφάλαιο 2.000.000 λιρών (26 Ιανουαρίου 1825). Τη διαπραγματευτική ομάδα αποτελούσαν και πάλι οι Λουριώτης και Ορλάνδος. Όπως και στο πρώτο δάνειο, το καθαρό ποσό περιορίστηκε στις 816.000 λίρες, αφού το παραχωρούμενο δάνειο είχε οριστεί στο 55% του ονομαστικού (1.100.000) και από αυτό παρακρατήθηκαν 284.000 λίρες για προκαταβολή τόκων δύο ετών, χρεολύσια, προμήθεια και άλλες δαπάνες.

Ενώ, όμως, το ποσό του πρώτου δανείου το διαχειρίστηκε η ελληνική κυβέρνηση, έστω και με σκανδαλώδη τρόπο, τη διαχείριση του δεύτερου δανείου ανέλαβαν οι άγγλοι τραπεζίτες και τα μέλη του Φιλελληνικού Κομιτάτου, παραγκωνίζοντας τους έλληνες εκπροσώπους. Από το δάνειο διατέθηκαν: 212.000 λίρες για την αναχρηματοδότηση του πρώτου δανείου, 77.000 για την αγορά όπλων και πυροβόλων, από τα οποία λίγα έφθασαν στην Ελλάδα, 160.000 για την παραγγελία 6 ατμοκίνητων πλοίων, από τα οποία μόνο τρία έφθασαν στην Ελλάδα («Καρτερία», «Επιχείρηση», «Ερμής») και 155.000 για τη ναυπήγηση δύο φρεγατών σε ναυπηγεία της Νέας Υόρκης, από τις οποίες μόνο η μία («Ελλάς») ήλθε στην Ελλάδα, ενώ η δεύτερη πουλήθηκε για να χρηματοδοτηθεί η πρώτη. Τελικά, στην Ελλάδα έφθασε μόνο το ποσό των 232.558 στερλινών, δηλαδή λιγότερο από εκείνο που έλαβε κατά το πρώτο δάνειο, αν και το δεύτερο είχε συναφθεί σε υπερδιπλάσιο ύψος.

Μεγάλο μέρος και των δύο δανείων χρησιμοποιήθηκαν για την ενίσχυση της κυβέρνησης στην εμφύλια διαμάχη, ενώ και τα τελευταία τοκοχρεωλύσια των δύο δανείων αποπληρώθηκαν στον αιώνα μας...

- H επανάσταση έγινε μόνο στο σημερινό ελλαδικό χώρο;

Όχι, αλλά εκεί ευδοκίμησε. Η επανάσταση εξάλλου ξεκίνησε στην Μολδοβλαχία, ενώ επαναστατικές κινήσεις έγιναν στην Κύπρο, στην Ανατολική Ρωμυλία (που έδωσε πολλούς οπλαρχηγούς ανάμεσα στους συμπαγείς ελληνικούς πληθυσμούς της Μεσημβρίας και της Φιλιππούπολης), στην παράλια Μικρά Ασία και αργότερα (το 1826) στην Βηρυττό του Λιβάνου, υποστηριζόμενοι από τους "Ρουμ". Το τελευταίο σημείο αξίζει ουσιαστικής ιστορικής έρευνας. Όπως και να έχει, οι κινήσεις αυτές έγιναν χωρίς σχεδιασμό και αποσπασματικά (όπως εξάλλου έγιναν - για να είμαστε ειλικρινείς - και στην κυρίως Ελλάδα), γι' αυτό και είχαν άσχημο τέλος.

- Αλλά δε θα ήμασταν ελεύθεροι, αν δεν είχε γίνει επέμβαση των μεγάλων δυνάμεων και δεν είχαν νικήσει τον Τουρκοαιγυπτιακό στόλο στο Ναυαρίνο το 1827, σωστά;

Ας το πούμε πιο σωστά: Σήμερα μπορεί να μην ήμασταν ελεύθεροι αν δεν ξεσηκωνόμασταν το 1821. Οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν ήθελαν την επανάσταση. Γι' αυτό και στο ξεκίνημα της αντέδρασαν αρνητικά. Δεν υπήρξε κάποια από τις Μεγάλες Δυνάμεις που να έστειλε στην αρχή στρατό, όπλα ή που να δώρισε χρήματα για τον Αγώνα. Όταν όμως είδαν ότι οι Έλληνες είχαμε επιτυχίες, ότι τα πράγματα ήταν σοβαρά, όταν συνειδητοποίησαν ότι το φιλελληνικό κίνημα στους ανώτερους κοινωνικούς κύκλους της Ευρώπης ήταν υπέρ της Ελλάδος και ότι εκατοντάδες εθελοντές ταξίδευαν στην Ελλάδα για να πολεμήσουν υπέρ της ελευθερίας και πραγματοποιούνταν δωρεές υπέρ της Επανάστασης και τέλος όταν συνειδητοποίησαν ότι δεν είχε κανένα νόημα ν' αντιδρούν, τότε έγινε η επέμβασή τους. Το αν θα τα καταφέρναμε να "κλείσουμε" την Επανάσταση με Ελευθερία και όχι με Θάνατο, χωρίς αυτούς δε θα το μάθουμε ποτέ. Εκτιμούμε όμως και τιμούμε τη συνεισφορά τους για τη βοήθειά τους στο τέλος...

Και κλείνουμε, θυμίζοντας ένα απόσπασμα από τον λόγο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, στην Πνύκα στις 8 Οκτωβρίου του 1838. Λέει πολλά για την επανάσταση που αξίζει να διαβαστούν και να μνημονευτούν:

"...Ὅταν ἀποφασίσαμε νὰ κάμωμε τὴν Ἐπανάσταση, δὲν ἐσυλλογισθήκαμε οὔτε πόσοι εἴμεθα, οὔτε πὼς δὲν ἔχομε ἄρματα, οὔτε ὅτι οἱ Τοῦρκοι ἐβαστοῦσαν τὰ κάστρα καὶ τὰς πόλεις, οὔτε κανένας φρόνιμος μᾶς εἶπε «ποῦ πᾶτε ἐδῶ νὰ πολεμήσετε μὲ σιταροκάραβα βατσέλα», ἀλλὰ ὡς μία βροχὴ ἔπεσε εἰς ὅλους μας ἡ ἐπιθυμία τῆς ἐλευθερίας μας, καὶ ὅλοι, καὶ ὁ κλῆρος μας καὶ οἱ προεστοὶ καὶ οἱ καπεταναῖοι καὶ οἱ πεπαιδευμένοι καὶ οἱ ἔμποροι, μικροὶ καὶ μεγάλοι, ὅλοι ἐσυμφωνήσαμε εἰς αὐτὸ τὸ σκοπὸ καὶ ἐκάμαμε τὴν Ἐπανάσταση.

Εἰς τὸν πρῶτο χρόνο τῆς Ἐπαναστάσεως εἴχαμε μεγάλη ὁμόνοια καὶ ὅλοι ἐτρέχαμε σύμφωνοι. Ὁ ἕνας ἐπῆγεν εἰς τὸν πόλεμο, ὁ ἀδελφός του ἔφερνε ξύλα, ἡ γυναῖκα του ἐζύμωνε, τὸ παιδί του ἐκουβαλοῦσε ψωμὶ καὶ μπαρουτόβολα εἰς τὸ στρατόπεδον καὶ ἐὰν αὐτὴ ἡ ὁμόνοια ἐβαστοῦσε ἀκόμη δυὸ χρόνους, ἠθέλαμε κυριεύσει καὶ τὴν Θεσσαλία καὶ τὴν Μακεδονία, καὶ ἴσως ἐφθάναμε καὶ ἕως τὴν Κωνσταντινούπολη. Τόσον τρομάξαμε τοὺς Τούρκους, ὁποὺ ἄκουγαν Ἕλληνα καὶ ἔφευγαν χίλια μίλια μακρά. Ἑκατὸν Ἕλληνες ἔβαζαν πέντε χιλιάδες ἐμπρός, καὶ ἕνα καράβι μίαν ἁρμάδα. Ἀλλὰ δὲν ἐβάσταξεν. Ἦλθαν μερικοὶ καὶ ἠθέλησαν νὰ γένουν μπαρμπέρηδες εἰς τοῦ κασίδη τὸ κεφάλι. Μᾶς πονοῦσε τὸ μπαρμπέρισμά τους. Μὰ τί νὰ κάμωμε; Εἴχαμε καὶ αὐτουνῶν τὴν ἀνάγκη. Ἀπὸ τότε ἤρχισεν ἡ διχόνοια, καὶ ἐχάθη ἡ πρώτη προθυμία καὶ ὁμόνοια. Καὶ ὅταν ἔλεγες τὸν Κώστα νὰ δώσῃ χρήματα διὰ τὰς ἀνάγκας τοῦ ἔθνους, ἢ νὰ ὑπάγῃ εἰς τὸν πόλεμο, τοῦτος ἐπρόβαλλε τὸν Γιάννη. Καὶ μ᾿ αὐτὸν τὸν τρόπο κανεὶς δὲν ἤθελε οὔτε νὰ συνδράμῃ οὔτε νὰ πολεμήσῃ. Καὶ τοῦτο ἐγίνετο, ἐπειδὴ δὲν εἴχαμε ἕναν ἀρχηγὸ καὶ μία κεφαλή. Ἀλλὰ ἕνας ἔμπαινε πρόεδρος ἕξη μῆνες, ἐσηκώνετο ὁ ἄλλος καὶ τὸν ἔριχνε, καὶ ἐκάθετο αὐτὸς ἄλλους τόσους, καὶ ἔτσι ὁ ἕνας ἤθελε τοῦτο καὶ ὁ ἄλλος τὸ ἄλλο. Ἴσως ὅλοι ἠθέλαμε τὸ καλό, πλὴν καθένας κατὰ τὴν γνώμη του. Ὅταν προστάζουνε πολλοί, ποτὲ τὸ σπίτι δεν χτίζεται οὔτε τελειώνει. Ὁ ἕνας λέγει ὅτι ἡ πόρτα πρέπει να βλέπῃ εἰς τὸ ἀνατολικὸ μέρος, ὁ ἄλλος εἰς τὸ ἀντικρινὸ καὶ ὁ ἄλλος εἰς τὸν Βορέα, σὰν να ἦτον τὸ σπίτι εἰς τὸν ἀραμπᾶ, καὶ να γυρίζει, καθὼς λέγει ὁ καθένας. Μὲ τοῦτο τὸν τρόπο δεν κτίζεται ποτὲ τὸ σπίτι, ἀλλὰ πρέπει να εἶναι ἔνας ἀρχιτέκτων, ὁποῦ νὰ προστάζῃ πῶς θὰ γενῇ. Παρομοίως καὶ ἡμεῖς ἐχρειαζόμεθα ἕναν ἀρχηγὸ καὶ ἔναν ἀρχιτέκτονα, ὅστις νὰ προστάζῃ καὶ οἱ ἄλλοι να ὑπακούουν καὶ νὰ ἀκολουθοῦν. Ἀλλ᾿ ἐπειδὴ εἴμεθα εἰς τέτοια κατάστασιν, ἐξ αἰτίας τῆς διχονοίας, μᾶς ἔπεσε ἡ Τουρκιὰ ἐπάνω μας καὶ κοντέψαμε να χαθοῦμε, καὶ εἰς τοὺς στερνοὺς ἑπτὰ χρόνους δὲν κατορθώσαμε μεγάλα πράγματα..."

(τα στοιχεία για τον δανεισμό προέρχονται από το sansimera.gr - ολόκληρη την ομιλία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη μπορείτε να τη βρείτε εδώ).