Η Aegean, η Ryanair, οι ακυρώσεις αεροπορικών ταξιδιών και τα credit vouchers στην εποχή του κορωναϊου

Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά: Οι μετακινήσεις και οι μεταφορές προσώπων ήταν από τους πρώτους τομείς που επλήγησαν από την πανδημία του κορωναϊού. Δεν ήταν δυνατόν εξάλλου να γίνει διαφορετικά από τη στιγμή που έκλεισαν τα σύνορα και που το "μένουμε σπίτι" έγινε το κυρίαρχο σύνθημα σε όλο τον κόσμο.
Ο τομέας των αερομεταφορών ήταν λογικό και αναμενόμενο επομένως να χτυπηθούν, μ' ένα τρόπο που δεν μπορούσε κανείς να περιμένει στην αρχή του έτους, όταν φάνηκαν οι πρώτες μεγάλες εστίες του κορωναϊού στην ηπειρωτική Κίνα. Βέβαια αν οι αεροπορικές εταιρείες ενδιαφέρονταν εξαρχής για την προστασία των υπαλλήλων τους και έπαιρναν στα σοβαρά το δυνητικά σημαντικό ρόλο που έχουν στη διασπορά ασθενειών, ίσως να μη ζούσαμε τη κατάσταση που ζούμε σήμερα και ίσως να μπορούσαμε και εμείς - και αυτές - να αντιμετωπίσουμε με μεγαλύτερη αισιοδοξία το μέλλον.

Όμως το γεγονός ότι η British Airways, η Lufthansa και σειρά άλλων μεγάλων αεροπορικών εταιρειών συνέχισαν να πετάνε, με απευθείας πτήσεις προς το αρχικό κέντρο της πανδημίας, ενώ τα θύματα του κορωναϊού κατέκλυζαν τα νοσοκομεία της επαρχίας του Γιουχάν, με πληθώρα δρομολογίων - και αργότερα έκαναν το ίδιο με το Μιλάνο και την Φλωρεντία (τις μεγάλες εστίες διασποράς του ιού στην Ευρώπη), βάζοντας τα χρήματα και τις πολιτικές πιέσεις "να συνεχίσουν να πετάνε", τις καθιστά συμμέτοχους της ευθύνης για τη σημερινή κατάσταση. Τόσο της δικής τους - όσο και της παγκόσμιας.
Βέβαια αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να υπάρχει τιμωρητική διάθεση - γιατί είναι προς όφελος όλων μας να υπάρχουν οικονομικές αεροπορικές συνδέσεις ανάμεσα στις χώρες του κόσμου. Και γι' αυτό δεν είναι παράλογο να υπάρχει μια στήριξη προς αυτές - με τον ίδιο τρόπου που στηρίζονται όλες οι επιχειρήσεις που επλήγησαν από την πανδημία. Μια εξαίρεση τους θα ήταν άδικη.
Όμως όσο άδικη θα ήταν μια εξαίρεση τους από υπόστηρικτικές δράσεις, τόσο άδικο είναι το αίτημα που ζητούν πολλές για μια υποστήριξη άνευ όρων: όπως στα καλά το κράτος δε συμμετέχει στη διανομή μερίσματος, έτσι και στις κακές στιγμές δεν μπορεί να υπάρχει απαίτηση για δάνεια χωρίς όρια και για ατελείωτες πιστοληπτικές γραμμές. Αν συμβεί κάτι τέτοιο το κράτος θα πρέπει να έχει λόγο και στη διοίκησή τους - κάτι που προφανώς δεν αρέσει στους ιδιοκτήτες και μετόχους, αλλά ουσιαστικά είναι μονόδρομος για όποιον ζητάει "βοήθεια". Έτσι μπορεί ο κύριος Βασιλάκης της Aegean ν' αποκλείει την κρατικοποίηση της εταιρείας, αλλά προφανώς δεν μπορεί να επιβάλει την καταβολή στήριξης άνευ όρων: η κάθε κυβέρνηση δίνει λογαριασμό για το πως χρησιμοποίει τα χρήματα των φορολογουμένων. Και ειδικά από τη στιγμή που η κρατική στήριξη εγείρει και θέμα ανταγωνισμού, ενώ οι ευρωπαϊκές χώρες υποχρεώνονται να δίνουν λογαριασμό και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό που προέχει είναι να μην καούν για ακόμη μια φορά τα χρήματα των φορολογημένων σε διασώσεις ιδιωτικών επιχειρήσεων, χωρίς να υπάρχουν διασφαλίσεις για ανάκτηση των κεφαλαίων διάσωσης. Ν' αποφύγουμε δηλαδή τα όσα έγιναν με τις τράπεζες την περίοδο των μνημονίων...
Αλλά το θέμα της κρατικής βοήθειας δεν είναι το μόνο μέρος που οι αεροπορικές εταιρείες τα θέλουν όλα δικά τους. Το ίδιο άδικη είναι και η στάση των αεροπορικών εταιρειών στο θέμα της επιστροφής χρημάτων για τις ακυρωμένες πτήσεις: με βάση την ισχύουσα ευρωπαϊκή νομοθεσία, όσες αεροπορικές εταιρείες εκτελούν δρομολόγια εντός της Ε.Ε. είναι υποχρεωμένες να επιστρέφουν τα χρήματα του κόστους των εισιτηρίων και των συνδεομένων υπηρεσιών εντός 7 ημερών. Αυτό το ποσό πρέπει να πληρωθεί σε μετρητά, μέσω ηλεκτρονικού τραπεζικού εμβάσματος, εντολής τραπέζης ή τραπεζικής επιταγής. Απλά και ξεκάθαρα. Και αυτό φυσικά είναι το απόλυτα λογικό: οι αεροπορικές εταιρείες λαμβάνουν χρήματα (συχνά μήνες πριν - κάτι που τους δίνει τη δυνατότητα είσπραξης τόκων επιπλέον του ποσού που έχει συμφωνηθεί με τον πελάτη) για υπηρεσίες που δε θα  προσφέρουν και εφόσον ενημερώνουν ότι δεν έχουν σκοπό να τις προσφέρουν πρέπει είτε να προσφέρουν εναλλακτικές υπηρεσίες ή να γυρίσουν τα χρήματα πίσω.
Κάποιες από αυτές είχαν διάθεση συνδιαλλαγής, και προσπάθησαν να δώσουν σειρά επιλογών: κάποιες εταιρείες άνοιξαν το πρόγραμμα πτήσεων για την επόμενη χρονιά πολύ γρήγορα δίνοντας το δικαίωμα μεταφοράς ημερομηνίας ή ενώ κάποιες όπως η Easyjet επέτρεπαν ακόμα και αλλαγή αεροδρομίων αναχώρησης και άφιξης χωρίς κόστος. Η Aegean αν και στην αρχή χρέωνε την μεταφορά εισιτηρίου σε άλλη ημερομηνία, όταν τα πράγματα "έσφιξαν" άρχισε να δίνει για ένα διάστημα σε κάθε αλλαγή bonus αεροπορικά μίλια, ενώ άλλες εταιρείες προσέφεραν έξτρα υπηρεσίες. Όλες επίσης έδιναν κουπόνια ισόποσα με το κόστος των ακυρωμένων εισιτηρίων.
Ο στόχος όλων προφανείς: να μην επιβαρυνθούν ταμειακά γνωρίζοντας παράλληλα ότι πολλά από τα κουπόνια ίσως να έμεναν αχρησιμοποίητα. Πολλές απ' αυτές έβαζαν πονηρά εμπόδια για την επιστροφή χρημάτων με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την Aegean και την British Airways που το αίτημα για την επιστροφή χρημάτων από ένα σημείο και ύστερα μπορούσε να γίνει μόνο τηλεφωνικά με μεγάλες αναμονές στις τηλεφωνικές γραμμές. Άλλες επέβαλλαν το ίδιο για την αλλαγή σε μεταγενέστερη ημερομηνία. Ο στόχος πάλι προφανής: να στραφεί ο κόσμος στο credit voucher, το οποίο σε ένα μέλλον με λιγότερες και πιθανόν ακριβότερες πτήσεις θα έχει μικρότερη πραγματική αξία.
Σ' αυτό τον χαμό πονηριάς και καταπάτησης δικαιωμάτων, ήταν αναμενόμενο να λάμψει η Ryanair, κατεβάζοντας τον πήχυ υπερβολικά χαμηλά, ακόμα για τα δικά της μέτρα:
ενώ στην αρχή επέστρεφε τα χρήματα εντός λίγων ημερών, μετά άρχισε τις καθυστερήσεις. Και όχι μόνο αυτό- τα αιτήματα επιστροφής χρημάτων αλλά και αλλαγής εισιτηρίων γίνονταν μόνο μέσω webchat, στα οποία μπορούσε κανείς να "περιμένει" για 5-6 ώρες. Το διαδίκτυο γέμισε από ιστορίες ανθρώπων που περίμεναν "αιώνες" για να μιλήσουν για ένα αίτημα επιστροφής χρημάτων, αλλά έβρισκαν αμέσως γραμμή αν έδιναν διαφορετικό λόγο. Αλλά και σ' αυτή την περίπτωση όμως τα πράγματα δεν ήταν απλά. Τα αιτήματα καταγράφονταν, οι μέρες περνούσαν και τελικά λάμβαναν - αντί χρημάτων - voucher. Η άρνηση του voucher ξεκινούσε καινούαργιο κυκεώνα αναμονής για μια θέση στο webchat (που ήταν ο μόνος τρόπος μαζί με το τηλέφωνο για δηλώση κανείς την άρνηση αποδοχής του voucher) στο οποίο όταν ερχόταν η σειρά του παθόντα γινόταν μια άνευ προηγουμένου προσπάθεια από πλευράς των εκπροσώπων της εταιρείας ώστε τα "θύματα" να πάρουν το voucher αντί είτε για τα χρήματα ή την αλλαγή εισιτηρίου. Οι δικαιολογίες της ήταν υπερβολικά αστείες, με κορυφαία το "δουλεύουμε από το σπίτι και δεν έχουμε πρόσβαση στα συστήματα επιστροφής χρημάτων" λες και η Ryanair είναι το κατάστημα με σιδηρικά του κυρ Βαγγέλη και δεν έχει τα χρήματα ν' αγοράσει Remote Desktop συστήματα.
Βέβαια προσκόματα υπήρχαν ακόμα και στην αλλαγή ημερομηνίας (για την αλλαγή προορισμού ούτε λόγος), αφού η Ryanair, σε αντίθεση με άλλες εταιρείες, δεν είχε ανοίξει τους δημοφιλείς προορισμούς της για την επόμενη αεροπορική περίοδο (πέραν δηλ. του τέλους Οκτωβρίου), θέλοντας και την πίτα ολόκληρη (δηλ. να μην επιστρέψει χρήματα) και το σκύλο χορτάτο (δηλ. να πουλήσει καινούργια εισιτήρια σε περιόδους υψηλής ζήτησης).  Αλλά ακόμα και οι αλλαγές για περιόδους πέραν του 3μήνου - που πτητικά προγράμματα είχαν ανακοινωθεί- δε γίνονταν δεκτές αυτόματα. Για όσους πελάτες έχαναν την υπομονή τους και μιλούσαν για την χρήση του "chargeback" (μιας υπηρεσίας όπου ο πάροχος της χρεωστικής ή πιστωτικής κάρτας παρεμβαίνει και παίρνει πίσω από εταιρείες τα χρήματα για υπηρεσίες και προϊόντα δεν έχουν παραδοθεί), η Ryanair χρησιμοποιούσε τακτικές bullying μιλώντας για "μαύρες λίστες" και για "παράνομες ενέργειες".
Και όλα αυτά ίσως να μην ενοχλούσαν τόσο, αν οι κρατικοί μηχανισμοί ελέγχου έκαναν τη δουλειά τους: Αν π.χ. παρέμβαιναν προς τις εταιρείες για να εφαρμοστεί η νομοθεσία και να επιστρέφονται τα χρήματα γρήγορα, θα μπορούσε να υπάρχει ένα δίχτυ προστασίας για τους καταναλωτές (οι περισσότεροι εκ των οποίων ούτε μέτοχοι των αεροπορικών είναι, ούτε λεφτά για πέταμα έχουν). Όμως δυστυχώς, σε όλη την Ευρώπη υπάρχει μια διάθεση άπειρης ανοχής: καμία κίνηση από κανέναν (ακόμα και σε χώρες με μεγάλη παράδοση προστασίας του καταναλωτή όπως η Μ.Βρετανία), ενώ δεν είναι τυχαίο ότι υπήρξαν κρατικές παρεμβάσεις (και από την Ελλάδα μεταξύ των άλλων) ώστε η ευρωπαϊκή νομοθεσία να γίνει πιο ελαστική και η επιστροφή χρημάτων να μην είναι υποχρεωτική.
Ευτυχώς η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αντιστάθηκε και απλώς έκανε μια σύσταση προς όλους (δηλ. τους καταναλωτές) για ανοχή. Και ο λόγος είναι απλός: τα voucher δε σημαίνουν τίποτα σε περίπωση που μια εταιρεία φαληρίσει,  και κανένας ευρωπαϊκός οργανισμός δεν μπορεί να επιβάλλει στους καταναλωτές να βάλουν τα χρήματά τους σε επισφαλείς επενδύσεις.
Η κατάσταση όμως έχει φτάσει στο απροχώρητο και αυτός είναι ένας από τους λόγους που ανοίγουν τα σύνορα. Από δω και πέρα όποιος θέλει ν' αλλάξει το εισιτήριό του θα μπορεί αλλά με τους παλιούς όρους - γι' ακυρώσεις ούτε λόγος: εφόσον πετάνε τ' αεροπλάνα και δεν υπάρχει αντίθετη κρατική οδηγία για ταξίδια προς κάποιους προορισμούς, όποιος δεν μπαίνει στ' αεροπλάνο χάνει τα χρήματά του.
Και η ζωή συνεχίζεται με το εξής επιμύθιο: Οι καταναλωτές θα πρέπει ν' αγωνιστούν μόνοι τους για να πάρουν τα χρήματά τους πίσω - είναι σαφές ότι παρά την υπάρχουσα νομοθεσία κανείς "συνήγορος του πολίτη" δε θα τους υποστηρίξει σθεναρά.
Απλά ας έχουν την κατάσταση υπόψιν τους σε μελλοντική επιλογή τόσο αεροπορικής εταιρείας όσο και τρόπου πληρωμής. Πλέον πρέπει κανείς να δίνει βάρος σε όλες τις παραμέτρους...

Μερικές σκέψεις για το "κοινωνικό" και το "ιατρικό" τέλος της πανδημίας

Τις τελευταίες μέρες γίνεται μεγάλη κουβέντα για το πότε θα τελειώσει η πανδημία, με τους επιστήμονες να ξεχωρίζουν το τέλος σε "κοινωνικό" και "ιατρικό".  Το ιατρικό τέλος συμβαίνει όταν τα νέα κρούσματα και οι θάνατοι σταδιακά εξαφανίζονται χωρίς να αναζωπυρώνονται - ενώ το κοινωνικό όταν ο φόβος της λοίμωξης εξαφανίζεται μεταξύ των ανθρώπων. Όπως αναφέρεται, η ιστορία έχει δείξει ότι αρκετές φορές το δεύτερο έρχεται πριν του πρώτου, με αποτέλεσμα να έχουμε πολλούς αχρείαστους θανάτους, αθώων ανθρώπων στους οποίους ο ιός ή το βακτήριο μεταδόθηκε, λόγω αβλεψίας κάποιων "γνωστών" ή αγνώστων σε αυτούς ανθρώπους. Και αν στην αρχή μιας πανδημίας υπάρχει η "άγνοια κινδύνου", όταν το πρώτο κύμα περάσει, κάτι τέτοιο δεν ισχύει.

Επομένως η ατομική ευθύνη (για το τι μπορεί αυτό να σημαίνει μπορεί να διαβάσετε εδώ), είναι ικανή και αναγκαία συνθήκη ώστε η κοινωνία να μπορέσει να επαναλειτουργήσει.
Στην παρούσα φάση είναι μάλλον απίθανο να συμβεί ιατρικό τέλος χωρίς την ύπαρξη αποτελεσματικής, κλινικά αποδεδειγμένης, φαρμακευτικής αγωγής ή/και ενός εμβολίου που θα χρησιμοποιηθεί μαζικά και αποτελεσματικά.
Αλλά οι ενδείξεις δείχνουν ότι για ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού έχει επέλθει ήδη το κοινωνικό τέλος της πανδημίας - και αυτό όσο και αν είναι κατανοητό (γιατί η κόπωση είναι φυσιολογική και έχει επέλθει σε όλους), είναι επικίνδυνο.
Είναι επικίνδυνο γιατί απ' τη στιγμή που έχουν επιβληθεί μέτρα, και υπάρχει πραγματικός κίνδυνος δημόσιας υγείας, πρέπει να υπάρχει τήρηση των μέτρων. Διαφορετικά θα υπάρχει κίνδυνος μεγάλης διασποράς που θα οδηγήσει σε ανθρώπινες απώλειες και επαναφορά της καραντίνας - πιθανότατα τοπικού χαρακτήρα βέβαια, αλλά σίγουρας πιο "σκληρής" απ' τα όσα ζήσαμε στην Ελλάδα μέχρι στιγμής. Και σ' αυτό δε θα διαφωνήσουμε με τον κύριο Χαρδαλιά: ο κορωναϊός δεν ξεχωρίζει τους ανθρώπους με βάση τις πολιτικές τους πεποιθήσεις...
Το ζήτημα των ατομικών δικαιωμάτων παραμένει ανοιχτό. Βέβαια συνωμοσίες δεν υπάρχουν - Προφανώς και αποτελεί "ευκαιρία" για κάθε είδους εξουσία μια τέτοια κατάσταση ώστε να προχωρήσουν "παράλληλες" ατζέντες και να επιβάλλουν μέτρα που διαφορετικά πιθανότατα δε θα τολμούσαν να προωθήσουν, αλλά καμία κυβέρνηση σε κανένα μέρος του κόσμου δε θα τολμούσε να ρισκάρει την ολική καταστροφή της οικονομίας των χωρών τους, για να μπορέσει να ελέγξει τους κατοίκους της. Κακά τα ψέμματα η ζημιά είναι τόσο μεγάλη και σε τόσο μεγάλη κλίμακα, που καμία κυβέρνηση δεν θα τολμούσε να υποστηρίξει κάτι τέτοιο.

Όπως και να έχει επιβάλλεται να υπάρξει εγρήγορση και έλεγχος απ' όλους - ένα "ναι" σε όλα δε βοήθησε καμία κοινωνία να προχωρήσει. Γι' αυτό και το άνοιγμα της κοινωνίας θα πρέπει να υποστηριχθεί (για τη ψυχική υγεία των πολιτών πρωτίστως και της οικονομίας κατά δεύτερον) αλλά θα πρέπει να επιβληθούν κανόνες όχι μόνο στους πολίτες αλλά και στο κράτος π.χ. τα μέτρα θα πρέπει να υποστηρίζονται με κρατικές παρεμβάσεις: για παράδειγμα η προστασία των εργαζομένων και των επιβατών στα ΜΜΕ είναι κομβικής σημασίας - σε καμία επιχείρηση δε θα πρέπει να λειτουργεί χωρίς τ' απαραίτητα μέτρα προστασίας, θα πρέπει να υπάρχουν επαρκή δρομολόγια στα ΜΜΜ που να επιτρέπουν τη λειτουργία των μέτρων και να προστατεύουν τους επιβάτες (ώστε ν' αποφύγουμε εικόνες όπως αυτές που είδαμε στην Αγγλία) κ.ο.κ.
Επίσης τα μέτρα που προωθούνται, θα πρέπει ν' αμφισβητούνται όταν η επιστημονική βάση τους δεν είναι επαρκής ή είναι τόσο κακο-προετοιμασμένα που εγείρονται ζητήματα διαφορετικής φύσεως (βλ. κάμερες στα σχολεία και προσωπικά δεδομένα).
Τέλος η κυβέρνηση δε θα πρέπει να θέλει "χειροκροτητές", όσο και αυτό τη βοηθούν επικοινωνιακά και ανεβάζουν το "εγώ" των υπουργών της - θα πρέπει να δέχεται και την επισήμανση των λαθών της, όταν αυτά γίνονται. Οι εποχές δε σηκώνουν τυχοδιωκτισμούς, θέλουν συνεργασία - για να καταφέρουμε να έχουμε το κοινωνικό τέλος της πανδημίας την κατάλληλη στιγμή και νωρίτερα ή αργότερα απ' ότι πρέπει για το καλό όλων μας...

Θα γίνουν τα ατομικά δικαιώματα μακρινή ανάμνηση στην εποχή της πανδημίας;

Το άνοιγμα της κοινωνίας και η διάρκεια του, σε μια εποχή που ο κίνδυνος να ξαναγυρίσουμε σε καθεστώς "καραντίνας" είναι τεράστιος, προκαλεί μια σειρά συζητήσεων, για τις "θυσίες" που πρέπει να κάνουν οι κοινωνίες ώστε να μπορέσουν να λειτουργήσουν σε καθεστώς κανονικότητας. Στα όσα συζητούνται οι αποστάσεις δύο μέτρων, οι μάσκες και τα χειρουργικά γάντια εμφανίζονται ως το μικρότερο δυνατό κακό και ξεπερνούν κατά πολύ την ανάγκη της "ατομικής ευθύνης" για την οποία έχουμε συζητήσει πολύ εδώ. Όπως εξελίσσονται τα πράγματα δυστυχώς, η ανάγκη για το "ζειν" (όπως η εργασία) και το "ευ ζειν" (η ανάγκη μας για απλά πράγματα όπως μια έξοδος στην ταβέρνα), θα πληρωθούν με ένα υψηλό τίμημα που θα ξεπεράσει τη διάρκεια του κορωναϊού, όπως σημειώνει εύστοχα ο Παναγιώτης Σωτήρης στο in.gr:

Τη Δευτέρα 4 Μαΐου ο βρετανός υπουργός Υγείας, Ματ Χάνκοκ, ανακοίνωσε ότι στη Νήσο Γουάιτ, στη Μάγχη, ξεκινά η δοκιμαστική χρήση μιας εφαρμογής εντοπισμού επαφών για κινητά τηλέφωνα που θα είναι τμήμα της στρατηγικής σταδιακής χαλάρωσης των μέτρων περιορισμού για την αντιμετώπιση της πανδημίας του COVID-19.

Η εφαρμογή χρησιμοποιεί την τεχνολογία Bluetooth που έχουν τα κινητά τηλέφωνα και καταγράφει τις επαφές που έχει ο κάτοχος του τηλεφώνου με άλλους ανθρώπους (και τα τηλέφωνά τους). Εάν κάποιος δηλώσει μέσω της εφαρμογής ότι έχει συμπτώματα, ακόμη και εάν δεν έχει κάνει τεστ, αμέσως ειδοποιούνται όλοι οι άνθρωποι με τους οποίους ήρθε σε επαφή.

Το Βρετανικό Εθνικό Σύστημα Υγείας εκτιμά ότι με τη γενίκευση της χρήσης της εφαρμογής θα μπορούν πολύ πιο έγκαιρα να εντοπίζονται επαφές κρουσμάτων, να ελέγχονται, να απομονώνονται, ενώ υποστηρίζει ότι έχουν ληφθεί όλα τα μέτρα για την ανωνυμία των δεδομένων που συλλέγονται.

Από τη Νότια Κορέα και την Κίνα μέχρι το Ισραήλ

Η ανάγκη έγκαιρου εντοπισμού όλων των επαφών ενός πιθανού κρούσματος, αλλά και εξασφάλισης της εφαρμογής μέτρων αυτοαπομόνωσης και καραντίνας, αποτέλεσε σε ορισμένες χώρες τμήμα της στρατηγικής για την αντιμετώπιση της πανδημίας, ιδίως σε χώρες που έδωσαν εξαρχής μεγαλύτερη έμφαση στην ανίχνευση, τον έλεγχο και την απομόνωση κρουσμάτων.

Στη Νότια Κορέα έγινε από την αρχή χρήση εφαρμογών για κινητά τηλέφωνα που καταγράφουν αναλυτικά κινήσεις και επαφές του χρήστη τους και που μπορούν να συνδυαστούν με τα δεδομένα από πιστωτικές κάρτες ή από κάμερες CCTV. Αντίστοιχα μέτρα εφαρμόστηκαν και στην Κίνα, όπου επιπλέον χρησιμοποιούνται και εφαρμογές που ελέγχουν τα δεδομένα για την υγεία του χρήστη και οι οποίες καθορίζουν και το εάν του επιτρέπεται να εισέλθει σε ορισμένους χώρους. Στην Ταϊβάν από πολύ νωρίς δοκιμάστηκε εφαρμογή εντοπισμού για να εξασφαλίσει ότι όσοι είχαν εντολή καραντίνας έμεναν στα σπίτια τους.

Αλλες χώρες κατέφυγαν σε τεχνολογίες μαζικής ψηφιακής επιτήρησης που ούτως ή άλλως εφάρμοζαν. Το Ισραήλ, για παράδειγμα, είχε ήδη σε λειτουργία ένα από τα πιο σύνθετα συστήματα παρακολούθησης ενός πληθυσμού, στον οποίο βέβαια δεν αναγνωρίζει πλήρη δικαιώματα: είναι αυτό που εφαρμόζει στα κατεχόμενα σε βάρος των Παλαιστινίων. Η ύπαρξη ενός τόσο μεγάλου επιτηρούμενου πληθυσμού επέτρεψε την ανάπτυξη αρκετών ιδιωτικών εταιρειών που παρέχουν τη σχετική τεχνολογία, εκμεταλλευόμενες τις στενές τους σχέσεις με τις ένοπλες δυνάμεις και τις υπηρεσίες ασφαλείας. Ωστόσο, όταν η ισραηλινή κυβέρνηση δοκίμασε να γενικεύσει τη χρήση τέτοιων τεχνικών και στον πληθυσμό του Ισραήλ υπήρξε αντίδραση και η επιβλέπουσα κοινοβουλευτική υπηρεσία απαίτησε να μην επεκταθεί πέραν όσων είχαν εντολές να αυτοπεριοριστούν. Πάντως, η υπηρεσία ασφαλείας, η Σιν Μπετ, εξακολουθεί να χρησιμοποιεί τέτοιες τεχνολογίες για να εντοπίζει επαφές επιβεβαιωμένων κρουσμάτων.

Πάντως αυτή τη στιγμή σε όλο τον κόσμο δοκιμάζονται διάφορες σχετικές εφαρμογές σε περισσότερες από 30 χώρες, καθώς όλο και περισσότερες κυβερνήσεις θεωρούν ότι με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουν να αποφύγουν την καταφυγή στα εξοντωτικά για την οικονομία καθολικά lockdown.

Οι απειλές για τις ελευθερίες

Το μεγάλο ερώτημα είναι σε ποιο βαθμό τέτοιες εφαρμογές παραβιάζουν βασικά ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες. Ο Economist κατέταξε με τον ανάλογο τρόπο την επίδραση που έχουν διαφορετικές εφαρμογές και τεχνικές στις ατομικές ελευθερίες: Οι τεχνικές ανίχνευσης επαφών έχουν υψηλό κίνδυνο για τις ατομικές ελευθερίες εάν στηρίζονται στη δυνατότητα των κυβερνήσεων να επεξεργάζονται δεδομένα από πλατφόρμες και χαμηλό εάν απλώς περιορίζονται στην επικοινωνία μεταξύ τηλεφώνων. Υψηλός είναι ο κίνδυνος και όταν γίνεται προσπάθεια για διαμόρφωση διαγραμμάτων επαφών με βάση την επεξεργασία δεδομένων από την κινητή τηλεφωνία, αν και η τεχνική δεν εφαρμόζεται. Μεσαίος είναι ο κίνδυνος για τις εφαρμογές ελέγχου της τήρησης των μέτρων καραντίνας και χαμηλός για τις εφαρμογές που απλώς καταγράφουν γενικές κινήσεις πληθυσμών.

Σε αυτό το πλαίσιο, η βασική διαχωριστική γραμμή είναι εάν η εφαρμογή στηρίζεται σε μια κεντρική βάση δεδομένων, όπως θα γίνει στη Βρετανία ή στη Σιγκαπούρη, όπου εφαρμόζεται το σύστημα BlueTrace, ή εάν θα είναι μια αποκεντρωμένη δομή που θα στηρίζεται κυρίως στην επικοινωνία μεταξύ τηλεφώνων, όπως είναι η εφαρμογή που ανακοίνωσαν ότι ετοιμάζουν από κοινού η Google και η Apple. Κεντρικές βάσεις δεδομένων σημαίνουν και μεγαλύτερη δυνατότητα κατάχρησης αυτών των δεδομένων και άρα απαιτούν περισσότερες δικλίδες ασφαλείας και καλύτερη εποπτεία.

Πάντως οι οργανώσεις υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων προειδοποιούν ότι τέτοιες εφαρμογές πρέπει να συνδυαστούν με την τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τον σεβασμό στις προσωπικές ελευθερίες. Με κοινή δήλωσή τους στις αρχές Απριλίου δεκάδες οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ανάμεσά τους η Διεθνής Αμνηστία, ζήτησαν από τις κυβερνήσεις να βάλουν σαφή όρια και εγγυήσεις σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην όποια χρήση τέτοιων εφαρμογών.

Από τη μεριά της η Αμερικανική Ενωση για τις Ατομικές Ελευθερίες (ACLU) διατύπωσε σαφείς προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούν τέτοιες εφαρμογές: Να μην αποσπούν πόρους από άλλες αναγκαίες πλευρές της μάχης κατά της πανδημίας. Να είναι εθελοντικές μη τιμωρητικές, να προστατεύουν την ιδιωτικότητα, να μη στηρίζονται σε κεντρικές αρχές, να χρησιμοποιούν τα ελάχιστα δυνατά δεδομένα και να μην κάνουν διακρίσεις. Γι’ αυτό και επιμένει ότι πρέπει να διαμορφωθούν σε συνεργασία με τους ειδικούς της δημόσιας υγείας, να έχουν μηχανισμούς εποπτείας και λογοδοσίας και να περιλαμβάνουν μια στρατηγική εξόδου όταν τελειώσει η πανδημία.

«Πανοπτική» κοινωνία;

Η πανδημία και η συζήτηση για τις εφαρμογές καταγραφής επαφών επαναφέρει ερωτήματα που ήταν ανοιχτά στις σύγχρονες κοινωνίες. Το ζήτημα των μορφών επιτήρησης υπήρξε ζήτημα διαφιλονικούμενο σε όλη τη διαδρομή της νεωτερικότητας, ιδίως από τη στιγμή που αυτή η ιστορική φάση συμπίπτει με την επέκταση τέτοιων πρακτικών καθώς θεωρήθηκε ότι αυτό εξασφαλίζει την ορθή προσαρμογή τους στις κοινωνικές νόρμες ως προς την εργασία, την εκπαίδευση, την άσκηση των στρατιωτικών καθηκόντων και γενικά κάθε απαίτηση πειθαρχίας, αλλά και τον αποτελεσματικό έλεγχο των επιδημιών και την τήρηση των κανόνων της δημόσιας υγείας.

αυτόχρονα, η νεωτερικότητα ανέδειξε και το θέμα των ατομικών ελευθεριών, του δικαιώματος στην ιδιωτικότητα και σταδιακά αυτό που συνηθίσαμε να ονομάζουμε ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα, με την προστασία των τελευταίων να ενσωματώνεται στη συνταγματική και νομική τάξη.

Ο φιλόσοφος Τζέρεμι Μπένθαμ είχε προτείνει στα τέλη του 18ου αιώνα την έννοια του «πανοπτικού» ως της βασικής αρχής σχεδιασμού για φυλακές, άσυλα, εργοστάσια, νοσοκομεία και σχολεία, με στόχο την εύκολη παρακολούθηση μεγάλου αριθμού ανθρώπων. Από τα τέλη του 20ού αιώνα επανήλθε στο προσκήνιο το ερώτημα εάν μεταβαίνουμε σε μια «πανοπτική κοινωνία».

Ο καπιταλισµός της επιτήρησης

Οι ψηφιακές τεχνολογίες διαμόρφωσαν νέες δυνατότητες ως προς την επιτήρηση και τον έλεγχο των ανθρώπων. Μεγάλο μέρος από τις συναλλαγές, τις πρακτικές, τις δοσοληψίες και τις διοικητικές διεργασίες διεκπεραιώνεται και καταγράφεται ψηφιακά, ενώ έχουμε και την τεράστια επέκταση των καμερών κλειστού κυκλώματος που σε αρκετές πόλεις καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του δημόσιου χώρου τους και συνδυάζονται με εξελιγμένες τεχνολογίες ως προς την αναγνώριση πινακίδων οχημάτων αρχικά και χαρακτηριστικών προσώπου στη συνέχεια.

Η πλοήγησή μας στο Διαδίκτυο είναι μια διαρκώς καταγράψιμη συμπεριφορά. Ο συνδυασμός της κινητής τηλεφωνίας, του Διαδικτύου και των συστημάτων γεωεντοπισμού επιτρέπουν ακόμη μεγαλύτερη καταγραφή δεδομένων που αφορούν τις κινήσεις και τις αλληλεπιδράσεις των ανθρώπων.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στηρίζονται στην εμπορική εκμετάλλευση των δεδομένων που προκύπτουν από τις συνήθειες, τις πρακτικές, τις μετακινήσεις, τις προτιμήσεις, τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις των ανθρώπων. Ολα αυτά ενισχύονται και από τις εξελίξεις στην τεχνολογία και την τεχνητή νοημοσύνη που επιτρέπουν ακόμη πιο αποτελεσματική επεξεργασία όλων αυτών των δεδομένων.

Τα «μεγάλα δεδομένα» (big data) αποτελούν από τα πιο προσοδοφόρα πεδία επένδυσης. Κολοσσοί όπως η Google και η Facebook ουσιαστικά αυτό έχουν ως πραγματικό επιχειρηματικό τους αντικείμενο, διαμορφώνοντας αυτό που η Σοσάνα Ζούμποφ σε πρόσφατο βιβλίο της ονόμασε «ο καπιταλισμός της επιτήρησης».

Ιστορίες της εποχής του κορωναϊού: Η χρήση μάσκας, τα "διαβατήρια αντισωμάτων", το άνοιγμα των σχολείων και το κυλιόμενο ωράριο

Με το σταδιακό άνοιγμα της κοινωνίας και την επαναφορά σε κάποια σχετική "κανονικότητα", γίνονται πολλές συζητήσεις για το πως θα γίνει αυτό. Το θέμα της χρήσης μάσκας και του "διαβατηρίου αντισωμάτων" είναι στο επίκεντρο των συζητήσεων, και αφορά την καθημερινότητα και έναν από τους βασικούς πυλώνες της οικονομίας - τον τουρισμό.

Ειδικά για την χρήση μασκών, έχουν ακουστεί πολλά, αφού θα γίνουν υποχρεωτικές - σχεδόν σε όλους τους κλειστούς χώρους -  από τη στιγμή που θα ξεκινήσει η σταδιακή άρση των μέτρων.

Αξίζει να δούμε ορισμένα πράγματα, για ν' αποφεύγονται οι παρεξηγήσεις και κυρίως οι ψευδαισθήσεις για την προστασία που που προσφέρουν.

Οι χειρουργικές μάσκες είναι καλές για την προστασία των άλλων - αφού έτσι αποφεύγεται η διασπορά σταγονιδίων που "φεύγουν" από το στόμα απ' αυτού που τη φοράει. Επίσης μπορεί να προστατεύσει αυτόν που τη φοράει αν πέσουν πάνω του βιολογικά υγρά - βέβαια η προστασία είναι μικρή αν δε φοράει κανείς γυαλιά. Δεν προστατεύει από ιούς που μπορεί να παραμείνουν στον αέρα όπως δηλαδή τον κορωναϊό COVID-19. Αυτές οι μάσκες μπορεί να φορεθούν από 3 εώς 8 ώρες και μετά πρέπει να πεταχτούν, αφού δεν είναι επαναχρησιμοποιούμενες. Από πλευράς ατομικής προστασίας δηλαδή, δεν έχουν διαφορά από τις αποκριάτικες μάσκες αφού δεν προσφέρουν τίποτα - έχουν όμως θετικό κοινωνικό πρόσημο.

Μετά έχουν τις μάσκες υψηλής αναπνευστικής προστασίας τύπου Ν95 (που ονομάζονται έτσι από το μέγεθος των σωματιδίων που μπορεί να περάσουν από το φίλτρο τους). Αυτές μπορεί να είναι επαναχρησιμοποιούμενες ή μίας χρήσης. Αυτές - αν φορεθούν και χρησιμοποιηθούν σωστά - μπορεί να προστατεύσουν από τον κορωναϊό COVID-19 (καθώς και από τους υπόλοιπους ιούς αυτού του τύπου) και χωρίζονται σε αυτές με βαλβίδα και αυτές χωρίς. Οι ειδικοί τονίζουν οι πρώτες προστατεύουν κυρίως αυτόν που τη φοράει, ενώ αυτές χωρίς μπορεί να προστατεύσουν τόσο εκείνον όσο και τους γύρω του. Βέβαια οι δεύτερες είναι δύσκολες στην αναπνοή και θέλουν αρκετή εμπειρία ώστε να φορεθούν και να χρησιμοποιηθούν σωστά. Αν χρησιμοποιείται μάσκα με βαλβίδα που κλείνει, μπορείτε να την κρατάτε κλειστή - προς όφελος όλων.

Η δυσκολία στις μάσκες είναι η χρήση τους και κυρίως πως να φορεθούν, να βγουν και να πλυθούν (αν είναι επαναχρησιμοποιούμενες). Αν όλα αυτά δε γίνουν σωστά, η πιθανότητα μόλυνσης είναι μεγάλη - αν και η όλη χρήση τους στηρίζεται στο σκεπτικό "φοράμε όλοι μάσκα, δε διασπείρουμε τον ιό αν είμαστε άρρωστοι, άρα δε κολλάνε οι υπόλοιποι".

Βέβαια χρήση μάσκας είναι δύσκολη πρακτικά σε κουρεία - κομμωτήρια και φυσικά αδύνατη σε εστιατόρια και καφετέριες. Πως θα ξυρίζει ο κουρέας (τους άντρες) ή θα κουρεύει η κομμώτρια όταν ο πελάτης φοράει μάσκα, με τις τρίχες να πέφτουν πάνω ή μέσα στην μάσκα; Ή πως θα γίνεται κατανάλωση ποτών και φαγητών στους εσωτερικούς χώρους καταστημάτων; Βέβαια ο άνθρωπος προσαρμόζεται σε καταστάσεις και είναι εφευρετικός - αλλά ορισμένα πράγματα έχουν τα όριά τους. Για να μην πάμε στη δυσκολία του να γίνει αυτό στα σχολεία - όπου η χρήση τους θα είναι "προαιρετική". Ειδικά σ' αυτόν τον τομέα (όπου τα σχολεία έκλεισαν - σωστά - με το σκεπτικό ότι "τα παιδιά μπορούν να διασπείρουν τον ιό όντας ασυμπτωματικά" και ξανανοίγουν χωρίς το θέμα να έχει λυθεί ή να υπάρχουν δεδομένα για το αντίθετο), το πρόβλημα είναι μεγάλο, αφού έχουμε εκπαιδευτικούς μεγάλης ηλικίας και ευάλωτους σε ασθένειες, χωρίς τη δυνατότητα προστασίας.

Το άλλο αστείο της εποχής ονομάζεται "διαβατήριο αντισωμάτων" ή "πιστοποιητικό υγείας" που ορισμένοι φωστήρες προωθούν στην χώρα μας (και όχι μόνο - η βλακεία είναι παγκόσμια εξάλλου) ως "λύση" για το άνοιγμα στον τουρισμό. Και οι δύο περιπτώσεις (που θα επιβαλλόταν σε όσους ταξιδεύουν από μια χώρα στην άλλη) θα πρόσφεραν πραγματικά ένα είδος "ψυχολογικής" προστασίας - αλλά στην ουσία πρακτικά μικρές. Και εξηγούμαστε:
Στην πρώτη περίπτωση υπάρχει η περίπτωση των ασυμπτωματικών, για τους οποίους υπάρχει μελέτη που δείχνει να έχουν χαμηλά αντισώματα στον ιό. Γι' αυτούς δε γνωρίζουμε αν εμφανίζουν ανοσία και αν επίσης μπορούν (ακόμα και αν ξανακολλήσουν) να διασπείρουν τον ιό - κάτι που μπορεί να ισχύει και με όσους έχουν αντισώματα (δύσκολο μεν αλλά άγνωστο δε). Παράλληλα υπάρχει άγνοια για το πόσο διαρκεί η ανοσία: μπορεί ο κύριος Τσιόδρας ν' αντιδράει στις ανακοινώσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (και τα παπαγαλάκια μετά να μιλούν γι' "ανασκευή" του ΠΟΥ λες και ο οργανισμός ταρακουνήθηκε από τις δηλώσεις του έγκριτου λοιμοξιολόγου) και να θεωρεί ότι θα υπάρχει ανοσία για "τουλάχιστον ένα χρόνο" αλλά δυστυχώς για όλους μας κάτι τέτοιο είναι άγνωστο. Μακάρι να κρατάει για πάντα - αλλά δεν μπορείς σωστά από τη μία να καταδικάζεις στρατηγικές τύπου "ανοσία αγέλης" με το σκεπτικό ότι έρχονται με μεγάλο αριθμό νεκρών και βασίζονται σε υποθέσεις (δηλ. ότι η έκθεση οδηγεί σε ανοσία) χωρίς επιστημονικά δεδομένα και μετά να βασίζεις το άνοιγμα της κοινωνίας σου στον υπόλοιπο κόσμο, στο ίδιο ακριβώς σκεπτικό.

Στην δεύτερη περίπτωση (δηλ. του πιστοποιητικού υγείας) κάτι τέτοιο θα έπρεπε να γίνεται 3-4 ημέρες πριν το ταξίδι. Ακόμα και αν αυτό έβγαζε "καθαρούς" τους ταξιδιώτες, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι από τη στιγμή που κάποιος το έπαιρνε αυτό στα χέρια του, δε θα "κολλούσε" μέχρι να πάει στον τελικό προορισμό του. Από το σούπερμαρκετ της τελευταίας μέρας, το μεταφορικό μέσο που θα τον πάει στο αεροδρόμιο, τη διαδρομή του μέσα στο αεροδρόμιο κ.ο.κ. υπάρχουν εκατοντάδες ευκαιρίες κάποιος να νοσήσει και στη συνέχεια να διασπείρει τον ιό σε ελάχιστο χρόνο.

Και στις δύο περιπτώσεις δε μιλάει κανείς για τα πρακτικά μέρη της υπόθεσης:
1ον -  για το ότι δεν υπάρχουν αυτή τη στιγμή απόλυτα αξιόπιστα τεστ για να πιστοποιήσουν α) την παρουσία αντισωμάτων και β) τη μη ύπαρξη στοιχείων κορωναϊού.
2ον - για το ποιος θα είναι υποχρεωμένος να σηκώσει το βάρος του κόστους για κάτι τέτοιο (και για ταξίδια που είχαν κλείσει υπό άλλες συνθήκες), καθώς και το που θα γίνονται τα τεστ, όταν στην παρούσα φάση οι υπηρεσίες υγείας στις διάφορες χώρες του κόσμου έχουν πρόβλημα στο να διεκπαιρεώσουν τα τέστ των ασθενών - όχι να αναλύσουν επιπλέον για κάποιους που θέλουν να ταξιδέψουν.
3ον - για το ότι κανείς δε θα είναι διαθετημένος να κλείνει ταξίδια ή διακοπές μήνες πριν, παρά μόνο αν δεν τον απασχολούν τα χρήματα, αφού αν ο έλεγχος γίνεται (όπως προτείνεται τώρα) "λίγες μέρες πριν το ταξίδι" θα υπάρχει ο κίνδυνος να μην μπορεί να ταξιδέψει αν τ' αποτελέσματα των τεστ αποδειχθούν απαγορευτικά (για την χώρα προορισμού). Αυτό θα έχει αντίκτυπο στον τουρισμό - όχι μόνο αριθμητικά αλλά κυρίως στον προγραμματισμό (προσωπικού, εγκαταστάσεων κ.λπ.) τόσο των ξενοδόχων όσο και των αεροπορικών εταιρειών. Η μόνη λύση θα είναι να υπάρχει πρόβλεψη αλλαγής διακοπών/ταξιδιών χωρίς κόστος, ώστε να ξαναγίνουν τα ταξίδια πιο δελεαστικά.
4ον - για το ότι πλέον τα ταξίδια κοινωνικής (οικογενειακές ασθένειες, κηδείες κ.λπ.) ή επαγγελματικής "ανάγκης" γίνονται απαγορευτικά, αφού δεν θα υπάρχει ο χρόνος για να γίνουν τα τεστ και να βγουν τ' αποτελέσματα. Σε μια Ευρώπη που βασίζεται στην κινητικότητα προσώπων, όπου άνθρωποι έχουν σχέσεις και η φυσική παρουσία είναι αναγκαία, κάτι τέτοιο θα είναι τρομακτικό. Μπορεί να γίνει αποδεκτό για μικρό χρονικό διάστημα αλλά θα έχει συνέπειες σε βάθος χρόνου...

Το τελευταίο αστείο των ημερών είναι το "κυλιόμενο ωράριο". Αυτό προτάθηκε από διάφορους - είναι ακόμα υπό σκέψη - και βασίζεται στη δυνατότητα της επιχείρησης να ζητάει από τους εργαζομένους να ξεκινούν διαφορετικές ώρες την εργασία τους, ώστε να υπάρχει περιορισμός στο φόρτο συγχρωτισμού στα μέσα μαζικής μεταφοράς και στους χώρους εργασίας. Αυτό βέβαια δείχνει έλλειψη σκέψης: όσοι εργαζόμενοι είναι γονείς τι θα κάνουν τα παιδιά τους; Το διάστημα που θα συνυπάρχουν όλοι οι εργαζόμενοι στο χώρο εργασίας τι θα συμβαίνει; Ποιος θ' αναλάβει το κόστος των αναγκαίων για την ατομική προστασία των εργαζομένων, το οποίο θα είναι μεγάλο και το οποίο θα υπόκειται στους κανόνες της αγοράς - δηλ. το κόστος θα είναι μεγάλο δεδομένου ότι δεν υπάρχει διατήμηση;

Αυτά είναι μερικά μόνο από τα ερωτήματα και τα προβλήματα που υπάρχουν με την εφαρμογή στρατηγικών αμφιβόλου σκεπτικού - χωρίς την παράλληλη ενδυνάμωση του συστήματος υγείας με μόνιμες προσλήψεις και δημιουργία υγιεινομικής επάρκειας σε υποδομές, τα πράγματα είναι αμφίβολα για την επόμενη μέρα (όπως αναλύεται και σ' ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον άρθρο στην εφημερίδα "Το Ποντίκι" εδώ).

Αλλά όλα αυτά θα τα δούμε στην πράξη...

Σημείωση: Ορισμένες φορές απορούμε με τις δηλώσεις έγκριτων επιστημόνων. Χαρακτηριστική περίπτωση ο κύριος Μαγιορκίνης, επίκουρος καθηγητής στο ΕΚΠΑ, που σε πρόσφατες δηλώσεις που έκανε τόνισε ότι "Το σχολείο ίσως είναι ευκαιρία για τα παιδιά να δουν πως πρέπει να είναι οι κοινωνικές αποστάσεις". Κάποιος θα πρέπει να τονίσει στον κύριο Μαγιορκίνη, ότι το πρώτο και κύριο πράγμα που μαθαίνουν τα παιδιά στο σχολείο είναι να λειτουργούν ως μέλοι μιας κοινωνικής ομάδας, να συνεργάζονται και να έρχονται σε επαφή με τους άλλους ανθρώπους. Αυτό προφανώς και σε καταστάσεις υποχρεωτικής "κοινωνικής απόστασης" (ή πιο σωστά "υποχρεωτικής φυσικής απόστασης") είναι δύσκολο και μπορεί να γίνει τραυματικό. Άρα καμία "ευκαιρία" δεν υπάρχει - είναι μάλλον δυστυχία τόσο η επιβολή μέτρων όσο και η προτροπή του κυρίου Μαγιορκίνη. Αυτό μπορούν να το επιβεβαιώσουν όσοι έχουν παιδιά σχολικής ηλικίας - για τους υπόλοιπους υπάρχει μια σχετική τοποθέτηση επ' αυτού εδώ. Επομένως καλό θα είναι το σχολικό περιβάλλον να είναι τέτοιο ώστε να επιτελεί το σκοπό του και να μη γίνει τόπος κοινωνικών πειραμάτων.