Μια "καρναβαλική" ανασκόπηση των τελευταίων 180 χρόνων στην χώρα μας

Η περίοδος του καρναβαλιού πλησιάζει στο τέλος της, χωρίς να γίνονται εκδηλώσεις και φέτος. Από τις παρελάσεις, τους χορούς και τις συγκεντρώσεις των περασμένων χρόνων, το μόνο που έμεινε ήταν μια Τσικνοπέμπτη - και αυτή "κουτσή".

Για να μπούμε στο κλίμα, αξίζει να κάνουμε μια μικρή ιστορική αναδρομή των καρναβαλικών στολών στην χώρα μας και να δούμε το πως η επικαιρότητα της επηρέασε τα τελευταία 180 χρόνια των καρναβαλιών...
Εστω ότι το καρναβάλι, ένας από τους λίγους συνεχιστές μιας μαγικής σχεδόν πρακτικής, βέβαιης πως ό,τι μπορείς να μιμηθείς μπορείς και να το μεταχειριστείς, είναι ικανό να σε απελευθερώσει, ανατρέποντας φαινομενικά την ταυτότητά σου.

Δεν είναι λίγο απογοητευτικό σε αυτή την περίπτωση να ανήκεις στην αθηναϊκή αστική τάξη του 19ου αιώνα και να θες να μεταμφιεστείς σε αρχαίο έλληνα θεό; Κι όμως, σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Αλέξανδρου Ραγκαβή, που το 1835 παραβρέθηκε σε αποκριάτικο χορό στην οικία τού πρέσβη της Ρωσίας Κατακάζη, αυτό ήταν σύμφωνα με τις επιθυμίες της οικοδέσποινας το θέμα της βραδιάς.

Η ίδια είχε ντυθεί θεά Δήμητρα, ενώ οι δύο αδελφές του Ραγκαβή ντύθηκαν η μια Ανθώ και η άλλη κάποια από τις Τρεις Χάριτες. Εκείνος μεταμφιέστηκε σε Ζέφυρο, όχι πολύ επιτυχώς όπως παρατηρούσε.

Αν θέλουμε μεταμφιέσεις κοινωνικά επηρεασμένες και επιδραστικές, ας ψάξουμε αλλού. Μεταξύ, ας πούμε, των μασκαράδων της Πάτρας την Κυριακή της Αποκριάς του 1884, όπου ένας φοιτητής είχε μεταμφιεστεί σε βουλευτή Ανδρέα Ρηγόπουλο, μιμούμενος το βάδισμα του πολιτικού, μέχρι οι ψηφοφόροι του τελευταίου να του επιτεθούν.

Οκτώ χρόνια αργότερα, ένας νεαρός με μάσκα και κοστούμι που θύμιζαν τον τότε πρωθυπουργό Θεόδωρο Δηλιγιάννη θα μεταφερόταν στο αστυνομικό τμήμα, έξω από το οποίο κόντεψαν να γίνουν τόσο εκτεταμένα επεισόδια μεταξύ Τρικουπικών και Δηλιγιαννικών, που επενέβη το Ιππικό.

Ο μαξιμαλιστής στα στρατιωτικά Δηλιγιάννης και οι αποτρεπτικές διπλωματικές διακοινώσεις των Μεγάλων Δυνάμεων έγιναν αντικείμενο σάτιρας και στην Αθήνα του 1886: ένας μασκαράς σε κάρο, με τα στήθη γεμάτα χάρτινα και τενεκεδένια παράσημα, μελετούσε βιαστικά τα έγγραφα και κατόπιν τα έσκιζε, υψώνοντας τη σημαία και το σπαθί του και διατάζοντας το «άρμα» για έφοδο.

Το 1926 η δικτατορία του Πάγκαλου έχει τη φαεινή ιδέα να καταστείλει όχι μόνο το κόντεμα της φούστας, αλλά και τις μάσκες και τις ώρες λειτουργίας των κέντρων διασκέδασης. Το τάνγκο και το φοξ-τροτ είναι ήδη δημοφιλείς αποκριάτικοι χοροί, ο δικτάτορας όμως πιστεύει ότι «το ξενύχτι είναι η μεγαλύτερη αρρώστεια του σημερινού Ελληνος».

Οταν το καθεστώς του μας αδειάζει τη γωνιά, το περιοδικό «Ο Φανός των Συντακτών», το οποίο η ΕΣΗΕΑ εκδίδει κάθε Απόκριες, λίγο προτού πραγματοποιήσει και τον ετήσιο χορό της, έχει μπόλικα πολιτικά και κοινωνικά πράγματα να σατιρίσει. Στους λίγους κινηματογράφους παίζουν ταινίες του Ροντόλφο Βαλεντίνο, που ξέρει πώς να βγάζει από τα κορίτσια τον στεναγμό και ο «Φανός» ούτε εκείνον αφήνει ασχολίαστο ούτε και τον σχεδόν μυθιστορηματικό Δελαπατρίδη, τον ωραίο τρελό που εκφωνεί λόγους για τη σωτηρία της Ελλάδας.

Η αφρόκρεμα της αθηναϊκής κοινωνίας συνεχίζει τον φιλάρεσκο χαβά της. Στο «Μπαλ Κοστυμέ» που παραθέτει στην οικία του ο αρχηγός της γαλλικής αποστολής, στρατηγός Μπραλιόν το 1930 παρευρίσκονται, σύμφωνα με την αρθρογράφο «Μονταίν», «…Βοημίδες, Κάρμεν, Ισπανίδες, Κάου μποϊ, ενδυμασίαι πολυτελείς του 1830, Μεσαιώνος, Γκαίνσμπορη, Ντιρεκτουάρ, Λουδοβίκου 14ου, 

Βενετσιάνες, 2ας Αυτοκρατορίας, κοστούμια φανταιζί, Ρωσίδες, Ρουμάνικα κοστούμια, Μπερζέρ». Ακολουθεί το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Στη διάρκειά του, στο αθηναϊκό καρναβάλι παρέλασαν κάμποσα άρματα που διαφήμιζαν τα επιτεύγματα Μεταξά, ενώ το 1939 στην Πάτρα βραβεύτηκε και ένα που ονομαζόταν «Μίκι Μάους».

Τη δεκαετία του '40 καλύτερα να τη σεβαστούμε, αν και μερικοί αδιόρθωτοι ή παιδιά κυρίως, εφαρμόζοντας τις αρχές της «άρτε πόβερα» και χωρίς μάσκες φυσικά, απαγορευμένες από την Κατοχή, κάτι καταλαβαίνουν από Απόκριες. Η δεκαετία του '50 είναι ζόρικη, όχι μόνο γιατί αρκετές οικογένειες έχουν κάποιον στην εξορία, αλλά και γιατί το '52 εκδηλώνονται οι πρώτες αντιδράσεις της Εκκλησίας στο καρναβάλι, κάτι που πιθανώς δίνει πόντους προτίμησης στο ράσο ως μασκάρεμα. Οπως και να 'χει, ο Αιτωλοακαρνανίας Ιερόθεος τάσσεται «εναντίον τοιούτων μιασμάτων και βδελυγμάτων του Σατανά» και οι πατρινοί καρναβαλιστές απαντούν γεμίζοντας σαράντα πούλμαν. Το '54, ο αρχιμανδρίτης Αυγουστίνος Καντιώτης συμπληρώνει ότι ο Θεός μπορεί να θυμώσει, ενώ ένα άρμα που θα σατίριζε τον βασιλιά Φαρούκ της Αιγύπτου τελικά δεν κατασκευάζεται. Ομοίως και το '57, που απαγορεύτηκε ένα άρμα με τις Μεγάλες Δυνάμεις σε σύσκεψη γύρω από μια υδρόγειο, πατώντας εκάστη από μια χώρα, και ένα ακόμα με τον Διγενή της ΕΟΚΑ να συντρίβει τον κυβερνήτη της Κύπρου Χάρτινγκ. Το '58, οι ορέξεις της Αστυνομίας κωδικοποιούνται, απαγορεύοντας «τη διακωμώδηση προσώπων και πραγμάτων της Εκκλησίας» ή «τη διακωμώδηση πολιτικών "ημεδαπών και αλλοδαπών"». Το 1958 πάντως, στον χορό του Εθνικού Συμβουλίου Ελληνίδων βραβεύεται και μια νεαρά που είχε στολίσει το κεφάλι της, ένας Θεός ξέρει πώς, με έναν «Σπούτνικ», πρόσφατα εκτοξευμένο από τους Σοβιετικούς.

Στα 60s μεγάλες δόξες γνωρίζει η Πλάκα. Στα σοκάκια της, οι λίγο παλιότεροι θυμούνται ότι κυκλοφορούσαν μάσκες του πολιτικού και κατοπινού πρωθυπουργού της χούντας Σπυρίδωνος Μαρκεζίνη, με προτεταμένη την έτσι κι αλλιώς έντονη κάτω σιαγόνα του. Φωτογραφίες της εποχής παρουσιάζουν τον Ιμπν Σαούντ που έπαιρνε τα μπάνια του στην Ελλάδα και η εύκολη μεταμφίεση του Αραβα, γνωστή μεν αλλά πλέον ενισχυμένη και από ταινίες όπως «Ο ξυπόλητος πρίγκιψ», αποκτά νέα αίγλη. Οι μίνι φούστες εμφανίζονται υπό τους ήχους του χάλι γκάλι σε αποκριάτικους χορούς, όπου κανείς δεν μπορεί να τις κακολογήσει. Η δικτατορία απαγορεύει κι αυτή τις μάσκες στους δρόμους αλλά και το λαϊκό έθιμο της «γκαμήλας» στις συνοικίες, γιατί κανείς δεν ξέρει ποιο ταραχοποιό στοιχείο μπορεί να τη χρησιμοποιήσει ως δούρειο ίππο.

Το 1977 βγαίνει στις αίθουσες η ταινία «Πυρετός το σαββατόβραδο» και οι νέοι χορεύουν ακόμα και στα καθίσματα την ώρα της προβολής. Πολλοί θέλουν να γίνουν Τραβόλτα, έστω και στις Απόκριες, ενώ άλλοι μεταμφιέζονται με χίπικη μαλλούρα και χαϊμαλιά. Σε μερικά χρόνια, μπορεί κανείς να τους δει να χορεύουν στο ίδιο πάρτι με τον Ρόναλντ Ρίγκαν, που διανύει τη δεύτερη θητεία του, αλλά και με τον Ανδρέα Παπανδρέου, τον Γιώργο Κοσκωτά ή τον Μένιο Κουτσόγιωργα που κρατά και δύο βαλίτσες. Δίπλα τους, μπορεί να πίνει το ποτό του ένας πανκ ή ένας αναρχικός με στυλ που δεν ανταποκρίνεται τόσο στην κοινωνική πραγματικότητα της εποχής όσο στην απεικόνισή του σε ηθικοπλαστικές βιντεοταινίες. Ομοίως και ο «Ιντιάνα Τζόουνς» ή άλλοι κινηματογραφικοί ήρωες που με τη βοήθεια του βίντεο είναι πλέον πιο αναγνωρίσιμοι. Αρκετές στολές μπορείς να βρεις στο Μινιόν, που έχει αντικαταστήσει καταστήματα σαν το Ατενέ.

Τα 90s της ιδιωτικής τηλεόρασης, των γυαλιστερών περιοδικών, της κατανάλωσης βάζουν στα ράφια των εποχικών καταστημάτων όλο και περισσότερες σέξι νοσοκόμες, διαβόλισσες, καλόγριες, αστυνομικίνες και άλλα γαργαλιστικά. Οι Ελληνες βάζουν βαθιά το χέρι στην τσέπη για να αγοράσουν κάτι που θα φορεθεί άπαξ και η μεταμφίεση ανανεώνει το συμβόλαιό της με την κοινωνική επίδειξη. Οι μάσκες απεικονίζουν ακόμα και δημοφιλή τηλεοπτικά πρόσωπα, ενώ οι επιλογές αυξάνονται και για τους πιτσιρικάδες, στους παλιούς ήρωες των οποίων, τους καουμπόηδες, τους Ζορό και τις πριγκίπισσες, έχουν προστεθεί εκείνοι που πηδούν πάνω από ψηλά κτίρια, που μοιάζουν με νυχτερίδες ή με την Μπάρμπι και που πάντως δεν έχουν πρόβλημα με τα στερεότυπα των δύο φύλων.

Και ο 21ος αιώνας; Η ψηφιακή του εμμονή κατέστησε όλες τις εικόνες προσβάσιμες ή εξόχως σημαντικές (άρα και αυτομάτως σχεδόν ασήμαντες) και το πράγμα μπερδεύτηκε ιδιαιτέρως. Δεν είναι τυχαίο που και τούτο εδώ το όχι πλήρες κείμενο, τις πληροφορίες του μέχρι και τη δεκαετία του '70 τις αντλεί από βιβλία σημαντικά όπως το «Η Αθηναϊκή Αποκριά» του Γιάννη Καιροφύλλα (εκδ. Φιλιππότη) και το «Αποκριάς Τεκμήρια: Καρναβάλι Πατρινό» του Τάκη Τσονάκα (εκδ. Συλλογές), τη στιγμή που οι σύγχρονοι κοσμικογράφοι και «λαογράφοι» της πόλης είτε απουσιάζουν είτε δεν βρίσκουν κάτι συνεκτικό να αφηγηθούν. Μόνο ψηλαφιστά μπορεί κανείς να διακρίνει ότι πλάι στις νέες δεξαμενές ηρώων, όπως ο «Χάρι Πότερ» ή ο «Αρχοντας των Δαχτυλιδιών», η όποια ρετρολαγνεία είτε διασκεδάζει παρέα με το τρας και το κιτς, είτε αποκτά όλο και πιο εξειδικευμένο περιεχόμενο, με ακόμα περισσότερα θεματικά πάρτι, που μπορεί να έχουν θέμα τους, μέχρι και την «Ποτοαπαγόρευση». Αλήθεια, γιατί;

Σύμφωνοι, έχουν κάνει την εμφάνισή τους μάσκες της Ανγκελα Μέρκελ ή του Στρος-Καν. Το πατρινό καρναβάλι δεν σνομπάρει άρματα με τον Γιώργο Παπανδρέου σε ποδήλατο ή τον Γιώργο Παπακωνσταντίνου να μπερδεύει τα στικάκια του και μόνο το 2009 είχαν ακουστεί μερικές διαφωνίες για ένα άρμα με τον ηγούμενο Εφραίμ ή στα τελευταία Ραγκουτσάρια της Καστοριάς, όπου η μεταμφίεση ενός βουλευτή σε ιερέα δέχτηκε περισσότερα πολιτικά βέλη από όσα άξιζε. Η Πάτρα πάντως έχει και φέτος ανακοινώσει άρματα εμπνευσμένα από την κρίση και τα πληρώματα κλείνουν το μάτι ακόμα και στους περίφημους «κλαρινογαμπρούς» ή τα cupcakes. Εκείνη η διάθεση όμως για αναποδογύρισμα που λέγαμε, μοιάζει να αφυδατώνεται ή να εκτρέπεται σε ωραίο θέαμα.

Τα μαγαζιά με τα αποκριάτικα διαθέτουν φέτος στολές με τίτλο «Master Chef». Στο Διαδίκτυο κυκλοφορούν άρθρα με τίτλο «Ντυθείτε Κάρι Μπράντσο εύκολα και φτηνά». Οχι, δεν αποδεικνύεται ότι οι παλιοί μηχανισμοί της μεταμφίεσης ήταν πιο «διονυσιακοί», το να ντυθείς όμως ηρωίδα του «Sex and the City» δεν ακούγεται κάπως;

Πηγή: "Τα Νέα"